John Locke: Bilgiye Giden Yolda Boş Levhadan Siyaset Sahnesine

Merhaba felsefe meraklısı dostlar! Bugün sizlerle modern düşüncenin temellerini atan, adını sıkça duyduğunuz ama belki de detaylarını merak ettiğiniz bir dehanın, John Locke‘un dünyasına dalış yapacağız. Emin olun, onun fikirleri günümüzdeki siyasetten bireysel özgürlüklere, hatta öğrenme biçimlerimize kadar pek çok alana yön vermiş durumda. Adeta bir zaman makinesine binip 17. yüzyıla gidiyor ve aydınlanma çağının bu parlak zihninin ne gibi devrimci düşünceler ortaya attığını keşfediyoruz. Hazır mısınız?

Locke, özellikle ampirizm akımının en önemli temsilcilerinden biri olarak karşımıza çıkar. Peki ne demek bu ampirizm? Basitçe söylemek gerekirse, bilginin kaynağının deneyim olduğunu savunan felsefi görüştür. İşte Locke da tam da bu noktada, o meşhur “boş levha” (Latince adıyla tabula rasa) teorisini ortaya atar. Belki daha önce duymuşsunuzdur ama bir kez daha hatırlatmakta fayda var: Locke‘a göre, insan zihni doğuştan hiçbir bilgi, fikir veya ilke ile donatılmamıştır; tıpkı üzerine hiçbir şey yazılmamış bembeyaz bir sayfa gibidir.

Peki bu boş levha nasıl dolar? İşte burada Locke, bilginin iki temel kaynağını işaret eder: duyum (sensation) ve düşünüm (reflection). Dış dünyadan beş duyumuz aracılığıyla aldığımız tüm veriler – bir çiçeğin kokusu, bir elmanın tadı, bir kuşun sesi – zihnimize duyumlar olarak girer. Bunlar, ilk ve en temel fikirlerimizdir. Ancak zihnimiz sadece duyumlarla yetinmez; bu duyumlar üzerinde işlem yapar, onları birleştirir, karşılaştırır, soyutlar. İşte bu içsel faaliyetlere de düşünüm deriz. Örneğin, bir elmayı gördükten sonra, onun tadını hatırlamamız veya elma fikri üzerine düşünmemiz, düşünümün bir sonucudur. Locke‘a göre, tüm karmaşık fikirlerimiz, bu basit duyum ve düşünüm fikirlerinin birleşiminden oluşur. Mesela bir “uzay gemisi” fikri, aslında “uzay”, “gemisi”, “hız”, “uçma” gibi daha basit fikirlerin bir araya gelmesinden ibarettir. Bu, bilginin nasıl adım adım inşa edildiğini gösteren harika bir modeldir, değil mi?

Locke‘un bu bilgi felsefesi, yani epistemolojisi, o dönemdeki doğuştan gelen fikirler (innate ideas) savunan rasyonalist geleneklere meydan okuyordu. Kendi deneyimlerimize dayalı olarak dünyayı anladığımız fikri, bilimsel düşüncenin gelişimi için de oldukça önemli bir kapı aralamıştır. Gözlem ve deneye dayalı bilimsel metodolojinin temellerinde Locke‘un ampirizmi yatar desek abartmış olmayız.

Şimdi gelelim Locke‘un belki de daha bilinen ve günümüz dünyasını şekillendiren diğer önemli alanına: siyaset felsefesi. Locke‘un siyasi düşünceleri, özellikle “Yönetim Üzerine İki İnceleme” adlı eseriyle modern liberalizm ve demokratik yönetimin temel taşlarını döşemiştir.

Hobbes’tan farklı olarak Locke, insanların doğa durumunda (yani henüz bir devletin, hükümetin olmadığı durumda) tamamen kaotik ve “herkesin herkesle savaşı” içinde olmadığını savunur. Ona göre doğa durumu, insanların akıl ve vicdanlarına göre hareket ettiği, özgür ve eşit bireylerden oluşur. Ve en önemlisi, bu durumda herkesin doğuştan gelen bazı doğal hakları vardır: yaşam, özgürlük ve mülkiyet hakkı. Bu haklar, Tanrı vergisi olup hiçbir hükümet tarafından alınamaz veya çiğnenemez. İşte bu fikir, Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi’nin ve Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi’nin ilham kaynaklarından biri olmuştur. Düşünsenize, bireyin bu kadar merkeze alındığı bir dönem için ne kadar ilerici bir düşünce!

Peki madem doğa durumu bu kadar iyi, neden insanlar bir araya gelip bir devlet kurma ihtiyacı hissederler? Locke‘a göre sorun, doğa durumunda bu hakları koruyacak, anlaşmazlıkları çözecek tarafsız bir otoritenin olmamasıdır. Herkes kendi hakkını kendisi savunmak zorunda kaldığında, zamanla kaos ve güvensizlik ortaya çıkabilir. İşte bu yüzden insanlar, toplum sözleşmesi yaparak, yani özgür iradeleriyle bir araya gelerek, haklarını daha iyi güvence altına almak için bir hükümet kurarlar.

Ancak bu hükümet, öyle her şeyi yapma hakkına sahip değildir. Locke, sınırlı hükümet anlayışını savunur. Hükümetin amacı, bireylerin doğal haklarını korumaktır; eğer hükümet bu amacından sapar, vatandaşlarının haklarını çiğner veya onlara karşı zorbalık yaparsa, o zaman vatandaşların hükümete karşı direniş hakkı doğar. Bu, devrim hakkını meşrulaştıran bir düşünceydi ve tarihteki pek çok büyük siyasi değişimin teorik temellerini atmıştır.

Ayrıca Locke, modern demokrasilerin vazgeçilmezi olan güçler ayrılığı ilkesinin de öncülerindendir. Yasama (kanun yapma), yürütme (kanun uygulama) ve federatif (dış ilişkiler) güçlerin farklı ellerde olması gerektiğini savunur. Bu, hiçbir gücün tek elde toplanıp mutlakiyete dönüşmesini engellemek içindir. Bireysel özgürlüklerin korunması adına ne kadar önemli bir garanti, değil mi?

Gördüğünüz gibi, John Locke‘un bilgi felsefesi ile siyaset felsefesi birbiriyle sıkı bir ilişki içindedir. İnsan zihninin doğuştan boş bir levha olması, deneyimlerle şekillenmesi, insanların öğrenmeye ve gelişmeye açık olduğunu gösterir. Bu da, bireylerin kendi kaderlerini tayin edebilme, rasyonel kararlar alabilme ve dolayısıyla kendilerini yönetebilme kapasitesine sahip olduğu inancını besler. Yani Locke‘a göre, özgür bireylerin oluşturduğu bir toplum, en iyi yönetim şeklini de kendisi kurabilir.

Bugün hala tartıştığımız pek çok kavram – bireysel özgürlük, insan hakları, demokratik yönetim, hükümetin sınırlı yetkileri – Locke‘un düşüncelerinde sağlam temeller bulur. Aydınlanma çağının bu büyük ismi, sadece bir filozof olmanın ötesinde, düşünceleriyle dünyaya yeni bir yön vermiş, modern siyasi düzenin mimarlarından biri olmuştur. Onun eserlerini okumak, günümüz dünyasını daha iyi anlamak için de harika bir başlangıç noktası olabilir. Umarım bu kısa yolculuk, Locke‘un dünyasına dair merakınızı daha da artırmıştır. Bir sonraki felsefe maceramızda görüşmek üzere!